Lęk młodzieży a oddziaływania wychowawcze w rodzinie i w szkole

1.     Przyczyny lęku

1.1                        Symptomy lęku

1.2 Mechanizmy obronne

2.     Środowisko rodzinne a ukształtowanie postawy lęku

2.1                       Postawy opiekuńcze rodziców

2.2  Rola matki i ojca w kształtowaniu postaw lękowych

3.     Szkoła i jej oddziaływanie wychowawcze

3.1 Osobowość  nauczyciela  a postawy lękowe uczniów

4.     Stres jako źródło lęku

1.     Przyczyny lęku

Lęk w odróżnieniu od strachu jest reakcją organizmu na nieokreśloną i trudno uchwytną przyczynę, stąd często towarzyszy małym dzieciom, u których wyobrażenia i fantazje przybierają realną formę. W miarę rozwoju umysłowego, młodzież ma coraz większą zdolność do urealniania przyczyny, nazywania jej, co powoduje zmniejszanie lęku. Lęk jednak towarzyszy nastolatkom dość często, ma on różne źródła, stąd różne rodzaje lęków. Niektóre z nich to:

Lęk uogólniony, separacyjny.

Jest to lęk o bliskich, z którymi młody człowiek jest w separacji, ma on swoje źródło biologiczne bądź też jest reakcją wyuczoną w trakcie przebywania i dorastania w rodzinie o nasilonej reakcji lękowej spowodowanej separacją. Najczęściej towarzyszy on wiekowi wczesnego dzieciństwa, ale nie zdiagnozowany i nie poddany psychoterapii lub farmakoterapii przenosi się do wieku adolescencji.

Dziecko, które doświadcza takiego lęku, często reaguje paniką na możliwość rozdzielenia z członkami rodziny, uskarża się na bóle głowy, miewa obniżoną odporność i kłopoty zdrowotne, niechętnie przebywa samo, staje się nadmiernie „przylepne” nawet jeśli wszyscy członkowie rodziny są obecni.

Lęk uogólniony nie ma konkretnej przyczyny, jest to najczęściej ogólne nadmierne zamartwianie się o wszystko. Towarzyszy mu niepewność, brak poczucia bezpieczeństwa, jest nieadekwatny do zagrożenia. Przyczyna tkwi jak w poprzednim przypadku w biologii lub w środowisku, stąd konieczność psychoterapii rodzinnej.

Zaburzenia obsesyjno kompulsywne.

Zaburzenia obsesyjno kompulsywne  mają  najczęściej  neurobiologiczne podłoże. Natręctwa, które towarzyszą tego rodzaju lękowi są do pewnych granic normalne w wieku dziecięcym. Dzieciom często towarzyszą rytuały związane z jedzeniem, spaniem , zabawą. Są one sposobem radzenia sobie z lękiem. Kiedy jednak natręctwa , takie jak choćby wielokrotne sprawdzanie, czy drzwi zostały zamknięte, utrudniają normalne funkcjonowanie jednostce, są nazbyt częste, zajmują dużo czasu, mamy do czynienia z zaburzeniami obsesyjno kompulsywnymi. Psychoterapia rodzinna polegająca na nauczaniu pacjenta radzenia sobie z lękiem, nazywaniem konkretnej przyczyny lęku prowadzi do jego redukcji. W trudniejszych przypadkach zalecana jest farmakoterapia.

Fobie

Fobie czyli uporczywy strach przed niektórymi sytuacjami, takimi jak , zamknięte pomieszczenia, wysokość, pająki, owady, psy, nieograniczona, ogromna przestrzeń itp. Przyczyny mogą być genetyczne lub środowiskowe.  Zdiagnozowanie fobii  następuje po wnikliwym wywiadzie. Leczenie polega na psychoterapii we współpracy z rodzicami bądź jeśli to konieczne farmakoterapii. Wczesna diagnoza i podjęte leczenie rokują pomyślnie na dalsze etapy  niezakłóconego rozwoju dziecka.

Zespół stresu pourazowego.

Zespół stresu pourazowego, powstaje po wstrząsie związanym  z jakimś traumatycznym wydarzeniem , w którym dziecko uczestniczyło będąc ofiarą lub świadkiem. Dziecko, które doświadczyło traumy ma tendencję do przeżywania jej na nowo w snach lub w ciągu dnia, przypominając sobie te zdarzenia i okoliczności z nimi związane, takie jak zapachy, dźwięki, natrętne, powracające obrazy. Dziecko takie ma trudności z koncentracją, zrelaksowaniem się  czy odpoczynkiem. Symptomy mogą się pokazać do trzech miesięcy po traumie lub też dwa lata po zdarzeniu. Często wówczas trudno powiązać przyczynę ze skutkiem.

1.1. Symptomy lęku.

Symptomy lęku możemy podzielić na te typowo psychiczne, niewidoczne gołym okiem, oraz fizyczne, wykazujące pewne zmiany w organizmie, które mogą być zauważone przez otoczenie. Symptomy widoczne dla otoczenia, oraz budzące niepokój, to również dziwne zachowanie, nietypowe reakcje, takie jak:

1.spędzanie dużej ilości czasu na dotykaniu przedmiotów, liczeniu, myśleniu o liczbach lub sekwencjach

2. nadmierne zwracanie uwagi na symetrię, porządek

3. czynności kompulsywne, takie jak objadanie się, używki, spędzanie czasu na oddawaniu się fantazjom itp.

4. unikanie miejsc i sytuacji,  które przywołują określone wspomnienia
5. natrętnie powracające  obrazy, zapachy, dźwięki i uczucia związane z wydarzeniem; osoba zwykle ma wrażenie, że traumatyczne zdarzenie dzieje się na nowo
6.         problemy w szkole, trudności z koncentracją
7. zachowywanie się w sposób właściwy dla dzieci młodszych (np. ssanie kciuka, moczenie    się)
8. Nadmierne przywiązywanie uwagi do mało istotnych spraw, szczegółów

Symptomy psychiczne przeszkadzają głównie osobie, która ich doświadcza, nie pozostają one jednak bez wpływu na otoczenie, stosunki z rówieśnikami, nauczycielami, a nawet rodzicami. Osoba doznająca silnego lęku jest wycofana, ma poczucie, że nikt jej nie rozumie, że nikt nie jest w stanie jej pomóc. Najczęstsze symptomy psychiczne to:

1.ciągle pojawiające się wątpliwości (np. czy na pewno drzwi są zamknięte);

2.natrętne myśli dotyczące przemocy, skrzywdzenia kogoś, zabicia lub zrobienia krzywdy sobie; ;

3. natrętne myśli na temat dokonywania odrażających aktów seksualnych lub zakazanych zachowań; ;

4.nadmierne zamartwianie się, że coś strasznego się może wydarzyć;

Osoba, która przez dłuższy czas, z jakiegoś powodu doświadcza lęku oraz związanych z nim stanów niepewności i zagrożenia, popada w stan depresyjny, w którym sytuacja wydaje się bez wyjścia. Stąd konieczność diagnozy oraz psychoterapii, która często definiując i konkretyzując źródło lęku pozwala go zredukować oraz uwolnić osobowość młodego człowieka i umożliwić mu harmonijny rozwój.

Do najczęściej pojawiających się symptomów fizycznych zaliczyć należy:

1.przyspieszone bicie serca
2. pocenie się
3.  drżenie
4.trudności  z oddychaniem
5. uczucie duszenia się
6. ucisk w klatce piersiowej
7. ból brzucha, głowy
8.  uczucie omdlewania i zawroty głowy
9. odrętwienie
10.dreszcze lub ataki gorąca

11.zakłócenia snu
12.depresja
13.  większa podatność bycie przestraszonym
14.  utrata zainteresowania tym, co wcześniej sprawiało przyjemność i radość
15.  irytacja
16. zwiększona agresja, a nawet stosowanie przemocy

1.2. Mechanizmy obronne.

W  ujęciu  Freuda lęk powstaje w wyniku tłumienia popędów, co z kolei powoduje nerwice.  Tłumienie popędów nigdy nie jest całkowite, stąd ciągła kontrola superego nad reakcjami i stąd również mechanizmy obronne, które przybierają formę wyparcia, rozproszenia i związania lęku. W ten sposób może dochodzić do patologii kompulsywno obsesyjnych, patologii  fobijnych.  Jeżeli  cały lęk nie zostanie związany przez mechanizmy obronne, pozostała jego część  da się zaobserwować w postaci nerwicy lękowej, a w dalszej kolejności do ukształtowania się osobowości lękowej. Każdy lęk, który się pojawia jest opracowywany przez ego. Podstawowa funkcja ego będzie polegała na rozstrzępieniu konfliktu na obszar treści Id a obszar emocji. Dochodzi do symbolizacji treści a symptom będzie polegał na tym, że wytworzona nowa sytuacja symboliczna będzie unikana.  Tak jak człowiek wewnętrznie unika konfrontacji z zakazaną treścią, tak na zewnątrz będzie unikał treści symbolicznej. Tak będą się pojawiać fobijne lęki przed wejściem do windy, otwartą przestrzenią, wysokością , pająkami, zwierzętami itp.

W kulturze jakiej żyjemy, lęk irracjonalny uważany jest za przejaw tchórzostwa, stąd chęć zaprzeczenia , wyrzucenia uczucia lęku. Chory stosuje, racjonalizację, starając się zamienić lęk w strach poprzez nadanie mu znaczenia konkretnego. Innym mechanizmem obronnym jest zaprzeczenie. Osoba dotknięta lękiem zaprzecza lękowi i jego przyczynom. Jedyną rzeczą, która wskazuje  na neurotyzm są symptomy fizyczne, takie jak  duszności, pocenie się, mdłości, wymioty, parcie na pęcherz,  uczucie sparaliżowania itd.

Niektóre osoby ogarnięte lękiem stosują odrzucenie jako mechanizm obronny. Jest on po części świadomy, polega na odrzucaniu niechcianych treści poprzez picie alkoholu , zażywanie narkotyków, rzucanie się w wir życia towarzyskiego z lęku przed samotnością, lub całkowite pogrążenie się w pracy.  Młodzież w takich wypadkach zatraca się w nauce, co niestety nie budzi obaw jako zjawisko bardzo pożądane przez nauczycieli i rodziców. Dopiero inne symptomy, takie jak zaniedbywanie higieny osobistej, brak kontaktów z rówieśnikami, nieumiejętność odprężenia się, brak zainteresowań, oraz odczuwania jakiejkolwiek przyjemności, stanowią sygnał alarmowy.

W koncepcji A. Adlera (Znajomość człowieka. Łódź 1948) źródeł strachu i lęku należy upatrywać w poczuciu niższości.

Człowiek może mieć świadomość istnienia lęku i równocześnie być świadomy faktu, że go unika. Ale niejednokrotnie jest tak, iż jednostce brakuje świadomości unikania sytuacji lękowych bądź jest ona niedostatecznie jasna. Oprócz lęku nerwicowego, lęk odnajdujemy również w depresji i schizofrenii. W depresjach  występuje on jako zjawisko wtórne po smutku , który jest najważniejszym symptomem. W postaciach cięższych depresji  lęk przybiera charakter psychotyczny. Jednym ze źródeł lęku jest samotność, którą człowiek ciężko znosi i różnymi sposobami stara się z nią walczyć, jednym z nich jest  hiperaktywność. Sam lęk jest często sygnałem  ostrzegawczym, że coś złego dzieje się w naszym życiu i motorem do podjęcia działania. Z różnych powodów jednak nie podejmujemy stosownego działania, jednym z nich jest nieświadomość, nieokreśloność zagrożenia. Stosowanie mechanizmów obronnych  to psychiczny, nieświadomy proces „ samooszukiwania się, który osłabia docieranie do naszej świadomości niebezpiecznych lub wywołujących lęk myśli, pragnień albo wspomnień”” (blox.pl/2010/01/MECHANIZMY-OBRONNE-KILKA-PRZEMYSLEN-OSOBISTYCH.html).

Mechanizmy obronne są sposobem na zmniejszenie odczuwanego lęku,  „są tym czym endorfiny dla bólu fizycznego”, (blox.pl/2010/01/MECHANIZMY-OBRONNE-KILKA-PRZEMYSLEN-OSOBISTYCH.html) zmniejszają jego dokuczliwość, łagodzą lub uśmierzają go. Wpływ mechanizmów obronnych pełni czasem pozytywną rolę, pozwala bowiem nie przypisywać nadmiernej wagi sprawom nieistotnym lub tym, na które nie mamy wpływu. Niekiedy jednak maskują one właściwy problem, zniekształcają rzeczywistość i nie pozwalają funkcjonować w prawidłowy sposób, co więcej maskując problem nie pozwalają go zidentyfikować i podjąć odpowiedniego działania i w ten sposób mogą być szkodliwe. Do najbardziej powszechnych mechanizmów obronnych zalicza się wyparcie, projekcję, formacje reaktywne, racjonalizację.

2.     Środowisko rodzinne a ukształtowanie postawy lęku

Obserwacje, badania wykazały, że atmosfera domu rodzinnego ma największy wpływ na młodego człowieka. Prawidłowe postawy rodzicielskie , silna więź emocjonalna między rodzicami a dziećmi stanowią silny czynnik chroniący przed lękiem. Prawidłowe postawy rodzicielskie to akceptacja dziecka takim jakie ono jest, współdziałanie z dzieckiem, angażowanie go w życie rodziny, oraz bycie zaangażowanym w sprawy dziecka, dawanie dziecku właściwej w jego wieku swobody, uznanie jego równych praw bez przeceniania jego woli, wychowanie do samodzielności obdarzenie dziecka zaufaniem. Te wszystkie postawy pozwalają młodemu człowiekowi nabrać zaufania do siebie samego, zbudować prawidłową samoocenę i  w dalszej konsekwencji uchronić go przed lękiem.

Na przeciwstawnym biegunie znajdują się nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak, ubogi stosunek uczuciowy, a nawet zupełna obojętność, postawa odtrącająca charakteryzująca się nadmiernym rygoryzmem, wrogością wobec dziecka, postawa nadmiernie wymagająca, gdzie rodzic oczekuje sukcesów, postawa nadopiekuńcza, gdzie rodzice wyręczają dziecko i rozwiązują za nie wszystkie problemy nie dopuszczając samodzielności. Często takiej postawie towarzyszy paniczny lęk o bezpieczeństwo dziecka. Taką postawą charakteryzuje się lękowa matka, która nawet chroni dziecko przed rówieśnikami. Takim lękiem karmi ona dziecko wpajając mu lękową postawę do świata jako miejsca wrogiego, pełnego zasadzek. Dziecko żyjąc w nieustannym napięciu, widząc owo napięcie w osobie matki samo staje się lękliwe, nie zdając sobie sprawy z faktycznego niebezpieczeństwa. Wszelkie nieprawidłowe postawy matek, takie jak matka nieszczęśliwa, niezrównoważona, autokratyczna, pedantyczna, stwarzają dla dziecka zagrożenie utraty miłości z jej strony co wzbudza pierwotny lęk egzystencjalny i jest źródłem lęku uogólnionego w późniejszym wieku. Dodać należy iż  młodzież będąca w wieku krytycznym, w którym dokonują się istotne przemiany, jest narażona na nasilenie lęku z okresu dzieciństwa.

Również postawy ojców są bardzo istotne dla kształtowania się uczucia lęku  u ich dzieci. Najpełniej do powstania lęku przyczynia się typ ojca wrogiego (w rodzinach alkoholików), ojca surowego oraz w mniejszym stopniu ojca nieobecnego, gdzie nieobecność należy rozumieć również jako brak zainteresowania dzieckiem.

W prawidłowo funkcjonujących rodzinach zaspokajane są istotne potrzeby dzieci w tym poczucie bezpieczeństwa, które jest kluczowe w kształtowaniu osobowości dziecka. Miłość i akceptacja to postawy najbardziej pożądane i wręcz niezbędne. Wszelki brak miłości u rodziców wypełniony zostaje wrogimi uczuciami w stosunku do dziecka. Dziecko zazwyczaj obwinia siebie za nieprawidłowe postawy rodziców, co rodzi depresję i lęk. Dzieci w tych okolicznościach darzą siebie niewielkim szacunkiem, same określają swoje potrzeby jako nieistotne, uważają, że nie zasługują na uwagę ani zaufanie, same stają się swoimi wrogami.

Reasumując, dom rodzinny i postawy rodzicielskie kształtują charakter i osobowość młodego człowieka w stopniu najwyższym. Nieprawidłowe postawy powodują w późniejszym okresie życia dziecka różne zaburzenia i dysfunkcje, w tym zaburzenia lękowe.

3.     Szkoła i jej oddziaływanie wychowawcze jako źródło lęku

Szkoła, tuż po środowisku rodzinnym zajmuje drugie miejsce w skali źródeł stresu. Objawia się on nieustannym napięciem, zaburzeniem snu, brakiem zainteresowań, atakami lękowymi w ciągu dnia, a także lękami nocnymi, które pojawiają się najczęściej. Lękom nocnym towarzyszą objawy wegetatywne takie jak, przyspieszone bicie serca, uczucie duszności itp. Lęk szkolny wiąże się z funkcjonowaniem na terenie szkoły i nieumiejętnością rozładowania napięcia i radzenia sobie ze stresem. Lęk ten może przybierać różne postaci, takie jak fobie szkolne, których źródłem bywa uczucie zagrożenia, najczęściej rozumiane subiektywnie. Stres wywołuje napięcie i uczucie zagrożenia co z kolei powoduje stan lęku.

Przyczyny fobii szkolnych są różne. Najczęściej dotyczą specyficznych trudności z którymś z przedmiotów, kontaktów z rówieśnikami bądź nauczycielem.

3.1.  Osobowość  nauczyciela  a postawy lękowe uczniów

Bardzo często przyczyna lęków szkolnych tkwi w osobie samego nauczyciela. Jego postawa i osobowość stanowią istotną grupę czynników wpływających na poziom lęku u uczniów . Wszystkie złe postawy nauczyciela wywołują stany lękowe u uczniów. Zarówno nauczyciel formalista, jak i zadufany w sobie czy stosujący pedagogiczne uniki może stać się powodem dyskomfortu i lęku, wpływa też destrukcyjnie na psychikę uczniów. Uczniowie boją się nauczycieli, którzy nie mają odpowiedniego podejścia pedagogicznego, którzy trafili do zawodu przypadkowo. Nauczyciel, który swoje niedostatki w wykształceniu, kompleksy ukrywa stwarzając sytuacje stresowe, które zakładają arbitralną, bezwzględną przewagę nauczyciela, przepełnione wrogością do uczniów. Dziecko zaczyna bać się nauczyciela, tego że zostanie zapytane, chociaż jest przygotowane do lekcji. Nauczyciel uważa, że strach zmotywuje uczniów do lepszej pracy, ale dzieje się tak tylko do pewnego stopnia. Istnieje próg stresu, którego przekroczenie powoduje dezintegrację pracy i nauki. Często nauczyciel nerwowy, zalękniony, niepewny wywołuje uczucie lęku. Nie potrafi on bowiem stworzyć atmosfery przyjaźni, zaufania. Stwarza sytuacje nerwowości, kiedy pyta niespodziewanie z dawno zadanego materiału, oraz pod koniec roku kiedy nazbiera się dużo materiału.

4.     Stres jako źródło lęku

Nieumiejętność radzenia sobie ze stresem stanowi bardzo ważne źródło lęku. Często sama nauka i trudności w niej  wywołują stres. Uczniowie próbują rozwiązań skoncentrowanych na problemie, takich jak wspólna nauka z lepszymi uczniami, szukanie u nich pomocy, planowanie nauki własnej. Niekiedy jednak stosują oni taktyki odrzucenia bądź uciekania od problemu wagarując, psychicznie dystansując się do problemu, rezygnując.

Radzenie sobie ze stresem jest bardzo ważną umiejętnością, pozwalającą redukować  jego poziom. Biologiczna reakcja na stres poprzez rozładowanie w drodze agresji lub wycofania się nie zawsze jest do przyjęcia ze względu na przyjęte nakazy czy zakazy, jak również normy zachowań         i           normy  prawne.
Istotne wydaje się zobaczenie jak młodzież w okresie adolescencji radzi sobie ze stresem, czyli jakie stosuje sposoby radzenia sobie z nim.

Należy podkreślić, że odporność na stres jest istotnym determinantem kreowania aktywności społecznej, gdyż jest jednym z wyznaczników poczucia bezpieczeństwa.
„Aktywni społecznie uczniowie mają lepszą sytuację szkolną i wyższy poziom intelektualny niż ich        bierni    koledzy”.
Badania przeprowadzone przez J. Kossewską i M. Guszkowską pokazały, że młodzież często rozwiązuje swoje problemy z nauką poprzez samodzielne poszukiwanie i planowanie rozwiązania, czyli poprzez konsultacje u lepszych uczniów, poświęcanie więcej czasu nauce, wspólne uczenie się i powtarzanie materiału. Czyli wykorzystuje ona strategie radzenia sobie ze stresem skoncentrowane na problemie. Ale jak się okazuje, młodzież preferuje również strategie radzenia sobie z problemami związanymi z nauką i towarzyszącym temu stresowi ukierunkowane na niepodejmowanie działań, rezygnację, unikanie problemu i psychiczne dystansowanie się. Poczucie umiejscowienia kontroli ma bardzo znaczący wpływ na sukcesy szkolne i radzenie sobie ze stresem. Uczniów o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli, którzy sądzą, że to ich cechy i zachowania odpowiadają za otrzymywane nagrody i kary, charakteryzuje bowiem, wysoka samoocena i samoakceptacja, duże aspiracje i silna motywacja osiągnięć i lepiej radzą sobie ze stresem w sytuacjach i zadaniach, których wynik uzależniony jest od ich działania.
Badania przeprowadzone wśród młodzieży ponadgimnazjalnej pokazały, że większość uczniów, bo aż 73 %, w celu rozładowania napięcia, podejmuje aktywność fizyczną. Niewielka część młodzieży, bo 12%, spożywa w takich momentach nadmierne ilości pożywienia a znikomy odsetek, bo tylko 6% ankietowanych, relaksuje się stosując strategie psychologiczne, nałogowo oglądając telewizję (5%), spożywając alkohol (3%) lub zażywając leki      (1%).
„Na podstawie analizy uzyskanych wyników, wykazano istotne statystycznie różnice w deklarowanych sposobach rozładowywania napięć i stresu psychologicznego, zależne od płci badanej młodzieży. Zaobserwowano, że chłopcy znamiennie częściej niż dziewczęta podejmują aktywność fizyczną w celu rozładowania napięcia. Chłopcy nie objadają się nadmiernie w sytuacjach stresowych, ale częściej niż dziewczęta sięgają po napoje alkoholowe”.(http://www.dybinska.pl/stres.html).
Analiza uzyskanych wyników w zakresie indywidualnie realizowanych sposobów radzenia sobie ze stresem psychologicznym wskazuje, iż młodzież najczęściej wybiera efektywne strategie zaradcze, związane z tzw. stylem samorealizacyjnym, w który wpisana jest aktywność fizyczna.